Ц.Жадамбаа: Залуус бид асуудлыг судалж, аливаа зүйлд нухацтай хандах цаг ирсэн

Орчин цаг. Шинэ үе. Монгол Улсын хөгжилтэй хөл нийлүүлэн алхах залуус. Тэд хувь хүн болон төлөвшиж, эх орон, нийгэмдээ сурсан, мэдсэн зүйлээ түгээх сэтгэлээр, гар бие оролцож яваа залуус Монголд нэлээн бий. Тэдний нэг, “Shinsegae Mongolia Med” компанийн захирал Ц.Жадамбаатай ярилцсанаа хүргэж байна.

-Сүүлийн хэдэн жил сураггүй байлаа. Ажлаа өгөөд Солонгос улсад эрдэм ном сураад амжилттай хамгаалаад ирсэн сурагтай. Явсан хүнээс үг сонс гэдэг. Ямар чиглэлээр эрдмийн зэрэг горилоод ирэв?

-Мэдээлэл технологийн бодлого төлөвлөлтийн инженер мэргэжлээр магистрын зэрэг хамгааллаа. Улмаар инженерийн шинжлэх ухааны магистер буюу M.Sc.Engineering эрдмийн зэргийг хамгаалаад ирсэн. Миний үндсэн мэргэжил эрх зүйч. Тэгэхээр сая хамгаалсан эрдмийн зэргээрээ хоёр дахь мэргэжлээ эзэмшсэн гэж ойлгож болно. Судалгааны ажил маань “Монгол Улсын мэдээллийн технологийн хүний нөөцийн чадавхыг ажил олгогчийн сэтгэл ханамж талаас нь судлах нь” сэдвийн дор хийгдсэн. Саяхан албан ёсоор Googel scholar-т (www.scholar.google.com ) байршсан байгаа. Та хүсвэл миний овог нэрээр болон судалгааны нэрээр хайж үзэж болно. Гэхдээ мэдээж латинаар хайгаарай. (Jadambaa Tsagaan-Uvgun) Хувь хүнийхээ хувьд дэлхийн судлаач бүрийн судалгааны ажил хайдаг, мөн хамгаалсан бүтээлээ албан ёсоор жагсаалтад оруулдаг энэ их санд судалгааны ажил маань өндөр шаардлагыг хангаж албан ёсоор орсонд туйлын их баяртай байгаа. ОУ-д хүлээн зөвшөөрөгдсөн, Монгол Улсын м эдээлэл технологийн салбарын хүний нөөцөд нэг судлагдахуун нэмэгдсэн гэж ойлгож болно.

-Сурах шийдвэр гэнэт гаргаж явах болсон шалтгаан нь юу байв?

-Олон хүүхдийг сургаж, улмаар АНУ-д тэтгэлэгтэй сургах, ирээдүйд эх орондоо хэрэгтэй хүн болгоход газарчилж байсан. Төрийн чухал албан тушаал ч хашиж л явлаа. Энэ бүх үед хувь хүн талаасаа өөрийгөө үнэлэх мэдрэмж өндөр байгаагүй. Учир нь тэр үед намайг олон хүмүүс, арай эрт гадаадад гарсан үеийн залуус хувийн сургууль төгссөн, юм үзэж нүд тайлаагүй гэж ирээд ил, далд их шүүмжилдэг байсан. Энэ нь намайг өөрийгөө хурцалж, заавал дэлхийн сургуульд сурахад их хүч болсон. Нөгөө талаасаа судлаад үзсэн чинь би хол явахыг хүсвэл Дэлхийн топ 100 сургуулийн нэгийг заавал төгсөх ёстой юм байна. Олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн шинжлэх ухааны эрдмийн зэрэг авах ёстой, сурах ёстой гэдгийг нь илүү сайн ойлгосон. Ингээд л 2014 оноос хөөцөлдөөд, 2016 онд сонгуультай ч сонгуульгүй явна гэдэг шийдвэрийг тухайн үед гаргасан байсан. Тэгээд яг тэр цагтаа л сургуульдаа явсан. Тухайн үед “Улс төрийн тойм” сонинд өгсөн ярилцлагадаа … Би юу мэддэг, юу мэдэхгүйгээ мэддэг гэж ярьж байлаа. Иймээс Сөүлийн Үндэсний Их сургуульд очоод би яг хэн бэ? Би юу мэддэг, бас юу мэддэггүй вэ? гэсэн олон асуултыг өөрөөсөө асууж, түүнийхээ хариултыг ч авлаа. Мөн дэлхийн хөгжил хаашаа чиглэж, бид хаана явж байгаагаа өөр өнцгөөс харлаа. Ерөнхийдөө бол тэр аугаа их мэдлэгээс дөнгөж захалчхаад л ирлээ дээ.

-Хэцүү байв уу?

-Очоод хэсэг хугацаанд жигдэртлээ онлайн ертөнцөөс өөрийгөө тусгаарласан. Сайн боловсролыг хайж олоод хүссэн газартаа сурах бол өөр юм билээ. Эхний улиралд хичээлээ ойлгох нь битгий хэл даалгавраа ч олигтой ойлгохгүй хүнд өдрүүд байсан шүү. Олон жил танхимд суугаагүй болсон болоогүй дарга ажил хийсэн хүн ядаж л сууж сурахаас эхэлсэн дээ. (инээв). Манай сургуулийн нэг онцлог бол дэлхийд судалгаагаараа нэлээн дээгүүрт ордог. Энэ ч утгаараа судалгаанд тавигдах шаардлага маш өндөр байсан. Хичээлүүд мэдээж маш хүнд. Учир нь хуульч хүн чинь мэргэжлээ солиод өөр мэргэжлээр сурахад ойлгомжтой шүү дээ. Шантрах үе байсан. Дөнгөж очоод удаагүй байхад сарын дараа гурав дахь хүүхэд болох охин минь төрсөн. Эхнэр гурван хүүхэдтэй нялх биетэй. Би тэнд оюутан. Аль аль нь ажилгүй. Ингээд харвал буцах түмэн шалтгаан. Гэхдээ миний зорилго том байсан учраас ёстой дотроо уйлж, гүрийсээр байгаад дуусгалаа. Зорьсон зүйлдээ хүрсний дараа хэзээ ч амьдралдаа авч байгаагүй хамгийн сайхан мэдрэмжийг авсан. Тэр мэдрэмж одоо хүртэл мартагддаггүй. Хамгийн сайхан мөч. Бүтэн хоёр жил нойртой, нойргүй эрдэмд шамдсаны хүчинд дипломоо авах агшин үгээр хэлэх аргагүй гоё мэдрэмж өгсөн. Эр хүн уйлдаггүй гэсэн мөртлөө чийгтэж байсан. Би чадлаа гэсэн мэдрэмж агуу юм билээ. Яг судалгааны ажлаа хамгаалаад дуусахад ахалсан профессор “За баяр хүргэе Ц.Жадамбаа. Та албан ёсоор Сөүлийн Үндэсний Их сургуулийн Инженерийн Шинжлэх Ухааны магистр (Master of Science in Engineering, Seoul National University) боллоо” гэхэд за бараг уйлсан даа. (инээв)

-Солонгос улсын боловсрол ямар санагдав?

-Улс улсын боловсролын тогтолцоо, агуулга өөр л дөө. Тухайн улсын уламжлал, туулж өнгөрүүлсэн түүх, за тэгээд хүнийхээ онцлогтой салшгүй холбоотой. Сур сур бас дахин сур гэдэг шиг. Солонгос улсын боловсрол бусад улсынхаас юугаараа ялгаатай гэхээр их сургууль, ерөнхий боловсролын сургуульдаа аливаа хичээлийг олон цагаар давтаж хийдгээрээ онцлогтой. Бүх шатны боловсрол нь хичээлийг маш их давтаж хийдэг. Тэгж их олон цагаар давтаж, бататгасан мэдлэгээ ажлын байран дээр ч мөн адил сайн ашигладаг. Энэ байдал нь өнөөдрийн Солонгос улсын хөгжлийн маш том нэгэн хөшүүрэг, боловсролын онцлог, давуу тал байх гэж харсан шүү.

-Тэднээс сурах хэрэгжүүлэх зүйл гэвэл?

-Олон зүйл байна. Их сургууль дээр гэхэд. Нэгэн сонирхолтой гэх үү жишээ нь. Солонгос улсын багш нар таван жил ажиллаад нэг жил цалинтай амардаг. Энэ цалинтай амарч байх хугацаандаа өөрийгөө хөгжүүлэх, нэмэлт судалгаа хийдэг. Бас амардаг. Багш гэдэг хүн цаг бүр суралцаж оюутнуудаасаа илүү их мэдээллийг мэдэж байх ёстой. Тэгээд нэг багш нэг улиралд нэг хичээл заана. Долоо хоногт нэг удаа хичээл ордог гэсэн үг. Бусад чөлөөт цагаа багш тухайн хичээлийн нэмэлт судалгаанд зарцуулна. Оюутан багш хоёрын дунд өрсөлдөөн байнга явж байдаг. Магадгүй багшаасаа илүү оюутан байвал тухайн багш, багшлах ёс зүйгүй болж магадгүй. Багш нарын зааж, ярьж байгаа бүх онолоос бусад нь шинэ, өчигдрийн мэдээллүүд байдаг. Мөн их сургуулийн профессорууд Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй бүх мега төслийн ард заавал орсон байдаг. Энэ нь Засгийн газар хийгээд Их сургуулийн хоорондын маш том уялдааг харуулдаг. Учир нь танхимд судалж батлагдсан судалгаанд үндэслэн том төслүүдээ хэрэгжүүлдэг. Судлагдаж, батлагдаагүй нэг ч төсөл явдаггүй гэсэн үг. Манай ангийн нэг оюутан 2021 онд доктороо хамгаалах юм. Гэтэл түүний судалгааны ажил 2021 оноос Солонгос улсын Засгийн газраас хэрэгжүүлэх Мэдээллийн технологийн төслийн ажил байх жишээтэй. Хашир өөрөө тухайн төслийн удирдлагын багийн гишүүн. Ингээд бодохоор Их сургуулийн судлаачдын судалгааны ажлыг Засгийн газар нь хэрхэн яаж ашигладаг болохын хамгийн том жишээ бол энэ л дээ. Тэгэхээр Монгол Улс ч гэсэн одоо сурч байгаа, судалгаа хийж байгаа оюутнуудтайгаа хэрхэн яаж хамтран ажиллах вэ гэж хайх шаардлагагүй маш энгийн жишээ бол энэ.

-Хоёулаа сэдвээ өөрчилье. Залуусын оролцоо төрд, нийгэмд ямар байна гэж та хардаг вэ?

-Монгол Улс дундаж насны иргэдийн тоо нь бусад улстай харьцуулахад харьцангуй өндөр л дөө. Хоёр жилийн өмнөх стастистик харж байхад 25-35 насныхан өндөр хувьтай байсан. Залуучууд нь иргэдийн дийлэнх хувийг эзэлж байгаа нь хүссэн ч эс хүссэн ч бүхий л албан тушаалуудад энэ насны хүнд боломжууд өндөр байх нь ойлгомжтой. Иймд нийгмийн бүхий л түвшинд залуусын оролцоо бол өндөр харагдаж байгаа. Гагцхүү тэрхүү залуус гэх ойлголтод багтаж байгаа идэвхтэй иргэд маань өнөөдөр жинхэнэ утгаараа баялаг бүтээж чадаж байна уу? Тэдгээрт баялаг бүтээх боломжууд хэр зэрэг байна вэ? гэх мэтчилэн олон асуудал урган гарах байх. Зүгээр сошиал орчинд явж байгаа шүүмжлэлт сэтгэлгээ, байр сууриас нь харвал. Аймшигтай шүүмжлэгчид, өөнтөгчид, аугаа хүмүүс л байх шиг харагддаг шүү дээ. Тэгэхээр яг баялаг бүтээж буй нь хэд вэ? Зүгээр нэг өөнтөгчид хэд вэ? гэвэл их л сонин дүгнэлт гарах байх. Бодитой хийгдсэн судалгаа хараагүй болохоор тоон утгаар тэд гээд хэлж чадахгүй байна. Өөрийнхөө эргэн тойронд харахад жинхэнэ баялаг бүтээж, бас хөдөлмөрлөж буй залуус сошиал орчинд нэг их байхгүй зөвхөн ажиглачхаад өмнөх ажилтайгаа зууралдаж, төрийн олон шат дамжлагатайгаа үзэж тарж байх шиг байна даа. Тэгэхээр сошиал орчинд хоосон попорсон нөхдийг нийгмийн идэвхтэй хэсэг гэж харвал өрөөсгөл болно байх. Миний л бодол. Тэд бол харин ч идэвхтэй бус иргэдийн сонгох эрхэнд нөлөөлсөн, магадгүй өнөөдрийн болохгүй бүхнийг хийдэг гэгддэг улс төрчдийг сонгох сонголтонд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан хэсэг байх ч магадлалтай шүү. Учир нь хэт их туйлшрал, цөөн хэдэн төгрөгийн золиосонд иргэдийн үнэнг харах нүд сохроод удаж байна. Аливаа асуудлыг судлаад, дүгнэлт хийгээд түүнийгээ өөрийн болгоод олон нийтэд түгээж байгаа залуус ховор байна даа. Зарим нь бараг өөрийг нь мэдээн дотор нь өлгөчихсөн мэдээллийг харахгүй шууд шэйрлэж харагдах юм байна. Тэгэхээр залуус бид ерөөсөө тогтож юм уншиж, бодож, тунгааж, харьцуулалт хийж үнэнийг шүүхгүй байна. Яг энэ эрчээрээ улс төр хийгээд байгаа нь жинхэнэ айдас хүйдэс байна даа.

-Монгол Улс сошиал ертөнцийг хэр ашиглаж байна гэж та харж байна. Мэдээлэл технологийн салбарын хүний хувьд?

-Азидаа хүн амын тоо, хэрэглээний түвшингээрээ сошиал хэрэглээ өндөртэй болох нь сүүлд ирсэн Facebook-ийн төлөөлөгчдийн судалгаанаас харагдсан. Бараг эхний байруудад жагсаж байгаа. Үүнд үндэслэн хэлэхэд бид мэдрэмтгий, шинэ технологийг хурдтай хэрэглэдэг ард түмэн бололтой. Ямар ч зүйлийг маш хурдан өөрийн болгож авдаг улс. Түүхэндээ мөн тийм байсан. Мэдээллийн технологи ганцхан Twitter, Instagram, Facebook зэргээр бол хэмжигдэхгүй эд. Яг өнөөдөр үйлчилж буй эрх зүйн орчин талаас нь харвал хөгжил бол сайн биш л дээ. Ер нь өндөр технологи хөгжүүлсэн орнуудын эхлээд шийдсэн хамгийн чухал асуудал бол эрх зүйн зөв орчин. Энэ орчин байгаа цагт л жинхэнэ утгаараа мэдээллийн технологи хөгжинө. Хэдэн төмөр угсраад бид хөгжүүлээд байна гэж үзэж болох ч энэ бол өрөөсгөл болно шүү. Тэгэхээр цаашид дутуугаа яаралтай нөхөх хэрэгтэй гэсэн үг.

-Улс төрд залуус нэлээн орж байна. Энэ тийм гоё салбар мөн үү?

-Миний хувьд бол гоё биш. Би дээр үед ч бодож байсан, одоо ч боддог. Маш олон залуус намайг Ардчилсан намын нарийн бичгийн дарга байхад намд элсэж байсан. Тэр хүмүүсийн эцсийн зорилго УИХ-ын гишүүн болох. Гэхдээ маш цөөхөн нь зорилгоо ухамсарласан байдаг. Бусад нь их л сайхан зүйл бодож орж ирдэг дээ. Үнэндээ өнөөдөр Монголын улс төрд шинэ үе гэж нэрлэгдэх бидэнд бол орон зай маш бага байна шүү дээ. Та гайхах байх. Учир нь бидэнд өнөөдрийн удирдлагуудын тавьсан мөнгөний босгыг давах чадал алга. Итгэл үнэмшлийн хувьд ч тэр. Мөнгөөр бий болгосон энэ их өрсөлдөөн улам их мөнгөөр цааш үргэжилнэ. Эцсийн үр дүн өнөөдрийн энэ утга учиргүй эрх мэдлийн төлөөх тулаан л үргэлжилнэ шүү дээ. Яах вэ тэгээд үүнийг хараад уншигч зарим нэгэн нөхөд өөрөө орж байж өөрчилнө гэж ирээд шүүмжлэх байх. Үнэн хэрэгтээ ороод ч өөрчлөх боломж харагдахгүй болсон байна. Тэгэхээр залуус бид хий хоосон улс төр хөөх биш эсрэгээрээ өнөөдрийн боломжинд тулгуурлан баялаг бүтээхэд үнэт цагаа зараад, харин хамгийн чухал сонгуульдаа идэвхтэй оролцоод, зөв хүнээ сонгоод явбал, илүү хурдан хүссэн амьдралдаа нийтээрээ хүрэх байх. Иргэдийн улс төрийн боловсрол улам муудсаар, залуучуудын идэвх суларсаар байгаа энэ үед нөгөө поп нөхөд улам газар авч байна. Өнөөдөр чи, бид тэднийг хараад боловсролгүй гэж шоолоод иргэнийхээ үүргийг хүлээхгүй сонгуульдаа оролцохгүй хэн нь ч гарсан яах вэ гээд суусны үр дүн өнөөдрийн нийгэм. Одоо тэгээд цаашид оролцохгүй бол үүнээс ч дор болох байх. Ингэхээр миний бодол бол залуучууд улс төрд орох биш эсрэгээрээ баялаг бүтээхэд үнэт цагаа зараад харин сонгуульдаа идэвхтэй л оролцдог болох нь л чухал байна даа.

-Улс төрд нас гэж байх уу. Улс төрд цус сэлбэх хэрэгтэй юү?

-Байна. Улс төрийн нас улс болгонд өөр өөрийн онцлогтой байдаг. Нарийн судалгаа байхгүй болохоор төд байх ёстой гэж хэлж чадахгүй байна. Үндсэн хуулиар заасан насыг бол хүн бүр мэддэг ч яг тэр нас улс төрийн оновчтой цаг мөн эсэхийг бодох л хэрэгтэй байх. Харин өнөөдөр Монголын улс төрд цус сэлбэх цаг бол болсон. Гэхдээ хэнээр сэлбэх гэдэг өөрөө том асуудал. Сэлбэгдэх хүний нөөц нь наад захын Монгол Улсын хөгжлийн түүх, бичиг баримттай танилцсан байх ёстой. Үгүй дээ л биеэ зассан байх ёстой байх. Судалгаа нотолгоотой зүйл ярих хэрэгтэй. Хэт их суурьгүй, судалгаагүй улс төржилт олон сайхан төсөл, том ажлуудыг гацааж, улсынхаа хөгжилд хохирол учруулж байна. Цаг хугацааны явцад тэгээд харагдах биз дээ. Хэн яаж улс төржиж ямар төслийг зогсоогоод өнөөдөр юунд хүрсэн бэ гэдгийг.

-Залуу үедээ зайгаа тавьж өгдөг юм уу улс төрчид. Суудалтайгаа зууралдаад суудаг юм болов уу гэж харагддаг?

-Аль ч түүхэнд залуусаа дэмжих нь бага байсан. Улс төрийн бүх түүхэнд гэж хэлж болно. Тийм мундаг улс төрч хэд байна өнөөдөр. 1990 онд болсон ардчилсан хувьсгалыг дэлхий нийтийн уур амьсгалыг хараад, тайван замаар нэг ч хүний цус урсгахгүйгээр хийсэн хүн бол Ж. Батмөнх агсан. Түүнээс хойш улс төр үргэлж өрсөлдөөний зарчмаар явж байна. Цаашдаа ч энэ зарчмаар өрсөлдсөөр байх болов уу. Залуус бид улс төрийг зөв хийдэг, асуудалд судалгаатай ханддаг болох хэрэгтэй байх. Өнөөдрийнх шиг улс төр нь хүндрээд бие биенээсээ өшөө авалтын хэлбэрээр явдаг бүү байгаасай л гэж бодогдох болсон. Сүүлийн үед. Хэтэрхий их анархизм тал руугаа орвол бидний нөгөө хамгийн сонгодог зарчим ардчилал чинь юу болох уу. Хоёр том хөршийн дунд амьдардаг Монгол Улс улс төрийн хувьд маш эмзэг орон. Бидэнд хөндөж болохгүй сэдэв, нийтээр хүлээн зөвшөөрөх ойлголт, үнэт зүйл байх ёстой. Энэ тогтолцоог өшөө цааш нь хадгалах хэрэгтэй. Бид эрх зүйн орчноо сайн байлгах ёстой. Хамаагүй оролдож болохгүй. Бид сүүлийн үед хэт их трэндээсээ болоод хамгийн чухал зүйлсээ орхигдуулаад байна. Өчигдөр бензин 50 төгрөгөөр лав нэмэгдсэн. Хэн ч яагаад гэж асуухгүй байгаа хэрнээ өөрт нь ямар ч хамааралгүй улс төрийн шар мэдээнд хамаг цагаа зарж сууна. Эх орны чинь хамгийн чухал үнэт зүйл хүний эрүүл мэнд аажим аажмаар хохирсоор байхад хэн нэгэн олны танилын дотоод амьдралд хошуурч байна. Яг энэ асуултанд дүгнэж хэлэхэд цаг нь ирэхээр өнөөдрийн үйлчилж буй эрх зүйн орчны хүрээнд Үндсэн хуулиар олгогдсон сонгогдох эрхээ эдлээд улс төрийн халааг авах бүхий л боломж нээлттэй байгаа. Нэг их сандраад тэд өгөхгүй байна гээд чичрэх хэрэггүй байх. Түүний оронд өөрийгөө хөгжүүл. Сурах зүйл их байна . Ажлын байранд сурах биш номын өргөөнд залуус суумаар хэрэгтэй.

-Шилдэг улстөрч байна уу Монголд?

-Миний хувьд бараг байхгүй гэж хэлж болно. Яах вэ цөөн тооны залуу гишүүд, олон жилийн туршлагатай гишүүд бол байгаа. Манай парламентын гишүүдийг олон улсын түвшинд харьцуулахад үнэхээр инээдтэй шүү. Тэд сайн хууль ярих ёстой болохоос тойрогтоо байшин барьж, зам тавьж, худаг ухуулах ёсгүй. Тэр бол гүйцэтгэх засаглал буюу Засгийн газар, орон нутагт нутгийн удирдлага хийх ёстой. Бүх зүйлийн байр солигдчихоод иргэд яг тэд л хийх ёстой юм шиг ойлгоод тэднээсээ ч бас байнга нэхээд байх шиг байна. Энэ буруу тогтолцоо. Үүнийг засах хэрэгтэй.

-Та өнөөдрийн парламентыг яаж харж байна?

-Авсан суудлын тоогоор нь харвал их зүйлийг бүтээх парламент байсан байх. Алдсан алдаагаа дүгнээд сайн ажиллах байсан. Хувь хүн талаасаа сайн хэлж мэдэхгүй. Гэхдээ эрх зүйн орчин талдаа том шинэчлэлүүдийг хийж чадаагүй. Парламентын гүйцэтгэх үүрэг эрх зүйн орчинд том, том бодлогын өөрчлөлтүүдийг хийгээгүй. Одоо хугацаа бага үлдлээ. Хэдэн хууль тордоод, сонгуулийн хуулиа намдаа тааруулж өөрчлөөд тарах байх даа.

-Хөрөнгө оруулагчид руу хэт халдаад байна уу даа?

-Хөрөнгө оруулагчид руу их халдаж байна. Хөрөнгө оруулагчдаар улс төр хэзээ ч хийж болохгүй зүйл. Яагаад гэхээр энэ нийгмийн гол тулгуур бол, хөрөнгө оруулагчид болоод бизнес эрхлэгчид. Энэ зүйлүүд руу ядаж шинээр орж байгаа улс төрчид орж болохгүй. Уян хатан ханддаг байх ёстой. Үнэхээр хууль бус зүйл хийсэн бол түүнийг хэлэх нь зөв. Цаашид хэт их улс төр хийхдээ бодох хэрэгтэй. Попорч болохгүй. Систем зөв бол асуудал үүсэхгүй. Асуудал юундаа байна вэ гэхээр эх булагтаа байна. Тэгэхээр эх булгаа л барьж тэмцэж, улс төр хийх ёстой. Хоосон ярихаар хийж бүтээх хэрэгтэй.

-Ардчилсан нам шинэчлэгдэж байна уу?

-Намайг гадаадад сурч байхад намын шинэчлэл хийгдсэн. Хувь хүнийхээ хувьд ямар нэгэн байдлаар оролцоогүй. Шинэчлэлээс намын дарга анхан шатнаасаа олонхын саналаар сонгогдох нь бол зөв гэж харсан. Бусад зүйлийг бол хэлж мэдэхгүй байна.

-Үндсэний зөвлөлдөх хороо хуучин 228 гишүүнтэй байсан. Одоо 430 гаруй гишүүдтэй болж, залуус нэлээн орж ирсэн?

-Залуус хүссэн хүсээгүй төрийн жолоог атгалцаж, дэлхийн хэмжээний том ажлуудыг хийх цаг үе ирж байгаа. Энэ цаг үед бид бэлэн үү гэдгийг өөрөөсөө сайн асуух хэрэгтэй. Одоо бид Дорж, Дулмаатайгаа харьцахгүй цагт амьдарч байна. Бид дэлхийн хөгжилтэй зэрэгцэж алхах цаг болсон. Боловсрол эзэмших зайлшгүй хэрэгтэй. Хэрэв та энэ байдалд бэлэн биш бол өөрийгөө бэлдэх хэрэгтэй. Шинэ үе хурдтай хөгжиж байна. Мэдээллийг асар хурдтай олж авдаг болж тэд. Биднээс нэг дахин илүү болсон. Орчин нь бэлдээд өгч байна. Ирээдүйд хүчирхэг дүү нартай өрсөлдөх учраас өөрсдийгөө сайн бэлд. Тэгэхээр ийм хэмжээний залуус намд олноор орж ирсэн байх гэдэгт итгэж байна. Одоо бид ах нартай өрсөлдөх цаг биш. Ах нараас авах зүйл зөндөө байгаа. Гэхдээ хаях зүйл бүүр зөндөө бий. Залуучууд бид нэгдэх болсон. Том судалгаанууд дээр ажилламаар байна. Тэгээд хэн юу чаддаг гэдгээ хүлээн зөвшөөр. Хүн болгонд чадвар бий. Тэр чадваруудаа нийлүүлэх хэрэгтэй. Бас хүн болгонд сул тал бий. Гэхдээ энэ сонин биш. Бид хэн нэгнийхээ сул тал дээр тоглолт хийх шаардлагагүй. Залуус нам харгалзахгүйгээр чадваруудаа нэгтгэх ёстой.

-Намд фракц заавал байх ёстой юу. Энэ нь том зүйлийн чөдөр тушаа биш үү?

-Хүмүүс фракцын тухай ойлголтыг сайн мэддэггүй. Ардчилсан намын нарийн бичгийн дарга байсан хүний хувьд хэлэхэд Ардчиллын олон фракц яагаад бий болсон талаар. 2000.12.06-нд ардчиллын төлөөх таван нам нэгдэж өнөөдрийн энэ Ардчилсан нам бий болсон. Энэ таван нам өөрийн гэсэн тамгатай, гишүүнтэй, даргатай, цэрэгтэй байсан. Ингээд нэг нам болж нэгдэхэд тухайн үед цул байсан гишүүд нам дотроо жижиг жижиг ханлигууд болсон. Ханлигууд өнөөдөр фракцын түвшинд явж байгаа. Тэр намуудыг удирдаж явсан хүмүүс өнөөдрийг хүртэл Ардчилсан намын толгойд байгаа учраас, энэ ойлголт хэвийн хэмжээндээ хадгалагдаж байгаа юм. Бүх залуучууд өөр өөрийн толгой дээрээ тамгатай. Би хүртэл тамгатай. Энэ бол цаг хугацааны явцад арилах ёстой зүйл. Яаж гэдгийг мэдэхгүй. Том зорилго, том хөгжил дээр арилна. Фракц нь улс төржихөөрөө асуудал үүсгээд байгаа юм. Энэ фракцууд Монгол Улсын төлөө нэгддэг байх ёстой. Зөв зүйлийн төлөө хөндлөн хэвтдэг фракц байж болохгүй.

-МАН, АН-ын залуучуудын хооронд ялгаа бий юу?

-Мэдэхгүй байна. Аль аль намынхаа үзэл баримтлалыг унших юм бол ялгаа бий. Гэхдээ 10 гишүүнээс хэдэн хүн намынхаа үзэл баримтлалыг мэдэж байгаа бол. Зүгээр хоосон зүйлээр улс төржиж болохгүй. Энэ хүн МАН-ын гишүүн, харин энэ АН-ын гишүүн гэж. Харин бид үзэл баримтлалаараа өөр гэдгийг хэн нь ч ярьдаггүй. Үүнийгээ мэддэг болоод улс төрийн боловсрол дээшлээд ирэхэд энэ мэт хэтэрсэн улс төржилт алсдаа алга болно гэдэгт итгэдэг. Үүний төлөө ирээдүйд өөрөөс хамаарах бүхнээ хийх байх.

-Монгол Улсын хөгжлийн гол түлхүүрийг яаж харж байна?

-Салбар салбараар нь авч үзвэл өөр өөр дүгнэлтүүд гарах байх. Бүх дата, судалгааг нь уншиж судлаагүй, хараагүй учир сайн хэлж мэдэхгүй байна. Өөрийн уншсан чиглэлүүдээс харахад болох болохгүй зүйлүүд их байдаг. Улс орнуудын жишээг харахад хөгжлийн үе шаттайгаа уялдуулан салбар салбараа шинэчлээд явсан байдаг. Гэхдээ манайх салбар бүрт янз янзаар хөгжих гэж үзэж байна. Хамгийн хэцүү нь улс төрийн сонгууль бүрт шинээр сонгогдсон дарга нар өмнөх удирдлагынхаа зөв зүйлийг улс төрийн өнцгөөс харж шууд зогсоох, шинэчлэл хийхгүй орхигдуулж байгаа хандлага харагдсан нь том асуудал. Төрийн залгамж халаа гэдэг чинь дарга өөр нэг даргаар солигдох тухай ойлголт уул нь биш л дээ. Төрд ажиллаж байгаа олон хүмүүс энэ тал дээр анхаарч ажиллаж байгаа. Үүнийг үгүйсгэж болохгүй. Улс төр хийхэд бүхнийг харлуулахгүй байх хэрэгтэй. Харин болохгүй байгаа зүйлүүд дээр дахин шинэчлэл хийх шаардлагатай. Ингэхийн тулд дагнасан судалгаануудыг гаргаж харах. Судалгаа хийхэд аяндаа болох, болохгүй зүйлүүд нь гараад ирнэ. Түүнээс хоосон зүйл өөрийн бодлоор ярьж болохгүй.

-Явсан, сурсан хүний үгийг сонслоо. Тухайн орноос сурахын хажуугаар эх орондоо бизнес тээж ирсэн сурагтай байсан?

-Сурахын хажуугаар ганц нэг ажил хийх шаардлага гарсан нуугаад яах вэ. Би чинь Солонгосын засгийн газрын тэтгэлгээр сурсан. Засгийн газрын тэтгэлэг учраас маш өндөр хяналттай байдаг. Тухайн улсын хилээс гарахад хүртэл зөвшөөрөл авдаг. Судлаач оюутан гэсэн статустай явсан болохоор тулгамдсан асуудал харьцангуй бага байсан. Гэхдээ би мэдээллийн технологийн бодлого төлөвлөлт гэж сурсан ч давхар өөр чиглэлийн судалгаа бас хийдэг байсан. Тэр судалгаа нь эрүүл мэндийн чиглэл дээр хийгдэж байсан юм. Тэгээд эрүүл мэндийн бизнесийг оруулж ирсэн. Одоо албан ёсны зөвшөөрлийг нь аваад үйл ажиллагаа явуулаад эхэлсэн. 14 хүнийг ажлын байраар хангаад, нийгмийн даатгал, НӨАТ-аа төлөөд бусдын жишгээр хуулийн дагуу ажиллаж байна. Миний хувьд бас шинэ салбар учир суралцах зүйл их байна. Өнөөдөртөө би бүтээгдэхүүн импортолж байгаа ч ойрын ирээдүйд дотооддоо үйлдвэрлээд экспорт хийх мөрөөдөл байна. Түүнд хүрэхийн тулд суурь хөрөнгө оруулалтаа бий болгохын тулд өдөр шөнөгүй л ажиллаж байна даа.