Ц.Цэнгэл: Байгаль орчин сүйтгэдэг танхай балмад улсуудад төрийн төмөр нүүр үзүүлэх ёстой

Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Ц.Цэнгэлтэй ярилцлаа.

-Сэлэнгэ аймгийн Мандал суманд хусан ойг шатааж утаагүй түлш үйлдвэрлэх гэж байгаа тухай мэдээлэл байна. Энэ талаар та эхлээд тайлбар өгөхгүй юу?

-Барууны орнуудад ургац нь удааширсан хусан ойг тусгай зориулалтын түлш бэлтгэхэд ашигладаг туршлага байдаг. Учир нь хусны нүүрс нь утаа гаргадаггүй, агаар бохирдуулдаггүй онцлогтой. Германы ийм сургалт манай улсад хэрэгжиж байгаа. Одоогийн байдлаар хусан ойгоос утаагүй түлш үйлдвэрлэх зөвшөөрөл огт өгөөгүй. Түүнийг хэрэгжүүлье гэсэн аж ахуйн нэгж ч байхгүй гэдгийг хэлье. -Та наадмын өмнөхөн олон улсын хуралд яамаа төлөөлж оролцсон. Уг хурлын үр өгөөж нь манай улсад хэрхэн тусах вэ? -Бахиран улсад болсон ЮНЕСКО-гийн 42 дахь хуралд 190 гаруй орон оролцсон. Манай улсын хувьд гол оролцох асуудал нь Байгал нуурын асуудлыг цогцоор нь тавигдах урьдчилсан төлөвлөгөөтэй байсан учраас бид сүрхий төлөөллийг оролцуулсан. Ингээд хурлаар Байгал нуурын асуудал портоколь маягаар тэмдэглээд өнгөрүүлэх маягаар оролцсон. Тодруулбал өмнө нь ЮНЕСКО-гийн 39, 40, 41 дүгээр хуралдаануудаар “Байгаль нуур, түүнд цутгаж байгаа гол мөрнүүдийн биологийн болоод олон янз байдлын судалгаа, дүн шинжилгээг хэлэлцэж, дүгнэнэ үү” гэсэн үүрэг даалгавар гарч байсан. Тэр дагуу манай улсын хувьд эрдэмтдийн хоёр баг гаргаж ажиллаж байгаа. Хилийн орчмын хэлэлцээрийнхээ хүрээнд мэргэжлийн улсуудыг оролцуулсан хэд хэдэн томоохон уулзалт зөвлөгөөнүүд хийгдсэн. Мөн Эгийн гол, Шүрэнгийн гол, Орхоны гол дээр Монгол Улсын барьж байгуулах барилга байгууламжид орон нутгийн улсуудын санал санаачилгыг авч, 16 хэлэлцүүлэг, ярилцлага авч явуулсан нь Дэлхийн банкны шаардлагад нийцсэн гэж үзэж байгаа. Түүн дээр мэдээж зохион байгуулалттай эсэргүүцэл байсан ч гэсэн нутгийн иргэдийн санал ямар байдаг, цаашид яаж авч хэрэгжүүлбэл зүйтэй вэ гэдэг асуудлыг ярьж, уг төслийнхөө болох процесс, цаашид хийх ажлынхаа хүрээнд мэргэжлийн улсууд яриад явсан ийм ажил байгаа юм. Ер нь ОХУ-ын эрдэмтэд хамгаалалтын, станцын юм уу тохируулгатай далан барих нь зарчмын хувьд тохирч байна гэсэн ойлголттой байгаа. Энэ талаар манай яам сая Бахиран хотод болсон хурлын үеэр ОХУ-тай хамтарч ажиллаж байгаа талаараа, цаашид биологийн олон янз байдал, сөрөг нөлөө байна уу гэдэгт ирэх аравдугаар сард дуусгавар болгохоор талууд хамтран ажиллаж байгаагааг ярьж, олон улсын хороодын талархлыг хүлээсэн. ОХУ-ын даргалж ирсэн улсууд Монголын талд баяр хүргэсэн.

– Эгийн голын усан цахилгаан станц бол том бүтээн байгуулалт. Гэтэл ажил удаашралтай байгаагийн гол шалтгаан нь Байгаль нуурт сөрөг нөлөөтэй гэсэн мэдээллээс болж Оросын талын том эсэргүүцэлтэй тулгарсаар ирсэн. Ойлголтын зөрүүгээ цэгцэлж чаджээ?

-ОХУ-ын эрдэмтдийг газар дээр нь аваачиж үзүүлсэн. Монголын талд юу ч баригдаагүй байгаа. Гэтэл ташаа буруу мэдээллийг“Хил, ус хязгааргүй” хэмээх ТББ олон улсын хурал дээр өмнө нь өгч байжээ. Монгол Улсыг гүт гэсэн шинж чанартай мэдээ, мэдээллийг сошиалд тавьсны үндсэн дээр ОХУ эсэргүүцэж эхэлсэн. Энэ хүрээнд Хятадын усны дэд сайдыг миний бие энэ гурван сав газарт аваачиж үзүүлсэн. Усны мэргэжилтэй 60-аад хүн дагалдан явсан. Гол мөрөн дээр цахилгаан станц, далан барихад байгальд ямар ч сөрөг нөлөөгүй юм байна гэсэн зөв ойлголттой болсон. Эгийн гол төслийг Оросын тал хүчтэй эсэргүүцэх болсон шалтгаан бол ердөө буруу мэдээлэл цаца гдаж, улс төржилт орсонтой холбоотой. Үнэн хэрэгтээ бодит байдлыг газар нь дээр нь дагуулж очиж танилцуулсны үр дүнд асуудлыг нааштай шийдсэн. Одоо ОХУ-ын эсэргүүцэл багассан. Учир нь өөрсдөд нь хэрэгтэй ажил юм гэдгийг мэдэж байгаа. Оросын талын эрдэмтэд бүгд ингэж хэлсэн. Тэр байтугай ерөнхийлөгч В.Путин сжтгүүлд өгсөн ярилцлагадаа “Эгийн гол Байгаль нуурт онцгой нөлөө үзүүлэхээгүй байгаа бол эрдэмтэд үүн дээр маргаан гаргах шаардлага юу байгаа юм бэ” гэсэн байгаа юм. Мөн Эрхүү мужийн амбан захирагч хүртэл Эгийн голыг том асуудал биш гэсэн. Ерөнхийдөө хоёр улсын Засгийн газрын түвшинд нэг ойлголтттой болсон. Харин хэсэг бүлэг, санхүүжилт авсан хүмүүс түмэнд буруу мэдээлэл өгч, сенсацилж байгаа нь харамсалтай.

-Ер нь бол Эгийн голын усан цахилгаан станцын ажил саадгүй явагдах зам засагдчихлаа гэж ойлгож болох уу?

-Аравдугаар сард бид хилийн усныхаа бүрэн эрхт х урды г хий х г эж байна. Дараа нь Москва хотноо эрдэмтдийнхэээцсийнтайланг ярина. Нохойн дуу ойртож байна гэж хэлж болно.

-Гурван улсын аялал жуулчлалын сайд нарын уулзалт саяхан манай улсад зохион байгуулагдлаа. Хил орчмын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхэд ямар гарц шийдлүүд байгаа вэ?

-Жилд ойр ойрхон гурван улсын аялал жуулчлалын сайд нарын уулзалт болжбайна. Түрүү жил Улаан-Үд хотноо болсон энэ хуралд Оросын аялал жуулчлалын агентлаг, Хятадын аялал жуулчлалын сайд, Монголын талаас миний бие оролцсон. Уулзалтын гол баримт бичиг нь гаалийн болоод хилийн дамжин нэвтрүүлэлтийн замыг либералчилъя гэж байгаа юм. Аялал жуулчлалын групп явдаг юм бол удаан шалгах, хүнд суртал гаргах, машиныг оруулахгүй байх зэрэг нөхцөлүүд гэх зэрэг харилцан солилцох асуудлыг шийдье гэсэн. Тэр хүрээнд Хятадын талаас 100 гаруй машинтай хүн Улаан-Үд рүү ороод буцаж явдаг үзүүлбэр маягийн аялал явагдвал зөв зүйтэй гэдэг асуудал шийдэгдсэн.Өнөөдөр үүнийг бататгаад, хил орчмын аялалыг хөгжүүлэхийн тулд заавал виз авч чирэгдэл үүсгээд хэрэггүй. Гадаад хэргийн яамтайгаа бид ярьж байгаад тухайн 3-4 хоног аялах хүмүүст албан хуудас маягт өгч хурдавчлах, тухайн орон нутаг руугаа ороод түүхийн соёлыг үзээд буцдаг ийм аяллыг хөгжүүлье гэж байгаа юм. Энэ мэтчилэн хил гаалийн асуудлаа эрчимжүүлэх либералчилах тал дээр ач холбогдол өгсөн. Дараа жилийн гурван улсын уулзалтаар хичнээн жуулчин ирэв, яаж түргэн шуурхай үйлчлэв гэдгээ дүгнэх учиртай.

-Манай улс нэг сая жуулчин авна гэсэн том зорилготой. Эхний ээлжинд жорлонгийнхоо асуудлыг шийдэж чадвал энэ тоонд хүрэхэд ойртоно. Гадаад,дотоодын аялагчдын хамгийн ихээр очдог Хорго, Хөвсгөл нуур зэрэгт жорлон хомс, байгаль орчин бохирдож, жуулчдын тав тухыг алдагдуулдаг тал бий. Ер нь ийм аж ахуйн шинжтэй ажлыг орон нутаг хариуцаад хийж болдоггүй юм уу. Эсвэл яам хариуцах ёстой юу?

-Аймаг болгон аялал жуулчлалын газартай. Гэтэл тухайн аймгийн аялал жуулчлалын бодлогод тусгаха суудал нь ч амлалттай санагдаад байгаа юм. Хөвсгөл бол хамгийн их хөл хөдөлгөөнтэй газар болсон. Тэнд Азийн хөгжлийн банкны томоохон төсөл хэрэгжүүлээд явж байгаа. Энэ хүрээнд нуурын эрэг, зам дагуу боловсонжорлонгуудын хийсэн. Харамсалтай нь орон нутаг нь тэдгээрийг түгжчихээд ажиллуулаагүй байгаа юм. Тэндорон нутгийнхаа иргэнийг ажиллуулж, олсон орлогоосоо цалинжуулж болно шүү дээ. Энд зохион байгуулалтын ажил тун хангалтгүй байна. Ирэх наймдугаар сарын 15 гэхэд манай яам, Зам тээврийн хө гжлийн яам, Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газартай хамтарсан ажлын хэсэг тэнд очиж нөхцөл байдалтай танилцана. Яам бол бодлогоо гаргаад л явна шүү дээ. Түүнээс асуудал болгоныг очиж хянаад, зогсоод байна гэж байхгүй. Аялагчдад сэтгэл ханамжтай үйлчилгээг үзүүлэх ёстой.

-Таван ханатай гэр бариад л дотор нь хэдэн модон ор эгнүүлчихээд аялал жуулчлал эрхэлж байна гэдэг л дээ. Аялал жуулчлалын салбарт стандарт гэж байна уу?

-Манайхан нэгнийхээ санаачилж, сэдсэн ажлыг хуулбарлаж, татаж унагаагаад байдаг. Жишээлбэл, нэг нь таван тэмээгээр иргэдэд үйлчилж байвал маргааш нь түүний хажууд өөр нэгэн хэдэн тэмээтэй хүрээд ирдэг. Уг нь бодлогоор орон нутаг квот тогтоогоод өгчих хэрэгтэй. Энэ аманд ерөөсөө тэмээгээрээ эднийх үйлчилнэ. Харин танайх үхэр тэргээр үйлчил. Дараагийн айл нь хониороо ч гэдэг юм уу бодлогоо зөв гаргаад ажиллаач гэхээр ерөөсөө тоодоггүй. Эдийн засгийн хөшүүрэг нь бага болохоор энэ үйлчилгээнүүд олигтой хөгжиж чадахгүй байгаа юм. Монголчуудын хоорондоо бие биеэ унагах ажлыг сүүлийн 20 жилд харж байна. Уг нь аялал жуулчлалын орон нутгийн газар хуваарилаад явбал мэдэгдэхүйц орлоготой болно. Зохион байгуулалт муутай бие биеэ унагадаг байдлаас болж аялал жуулчлалын салбар зогсонги байгаад байна. Томоохон компаниуд бол хүчээр бүтээн байгуулалт хийж, зах зээлийнхээ зарчмаар дийлээд явна л даа.

-Туул голын эрэг дагуух газрыг аялал зугаалгын бүс болгож хөгжүүлнэ гэсэн санаачилга гарсан. Энэ тал дээр ямар ажлууд хийж байна вэ?

-Баянзүрхийн гүүрнээс Алтанбулагийн гүүр хүртэл Туул голыг аялал жуулчлалын том бүс болгоё гээд Хятадын засгийн газрын зээлийн хүрээнд 60 сая ам.долларын хөрөнгө тавиулчихаад байгаа. Тэр мөнгө Сангийн яамны мэдэлд байгаа болохоор энэ төслийг тус яам хэрэгжүүлэх маягтай болчихоод байгаа. Уг нь бодлогын хувьд Сангийн яам санхүүжүүлэлтээ хийгээд, манай яам н ь бодло гоо гаргаад явах ёстой. Гэтэл энэ мэтчилэн төрийн ажил хэдэн яамдын дунд хийгдээд байгаа. Тиймээс Монгол Улсын маань хөгжил явахгүй байна.

–-Зайсангийн бурхантай хөшөөний урдталын газарт барилга байгууламж барих гэж байсан иргэний зөвшөөрлийг цуцалсан. Тэгтэл Д.Оюунхорол сайдын үед эрхийг нь цуцалсан “Зүүн баян рефайнер” гэдэг компани үйл ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь ямар учиртай юм бэ?

– Хятадын 60 сая ам.долларын санхүүжилтийн хүрээнд аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх бүсэд энэ компани орчихсон учраас эрхийг нь цуцалсан байгаа. Гэтэл тэд сайдын эрх хэмжээг уландаа гишгэж байна. Төр хүчгүй болчихсон юм уу. Төрөө дээдлэхгүй бол улс яажхөгжих юм бэ. Д.Оюунхорол сайдын үед цуцалсан шийдвэрийг эсэргүүцэж тэр нөхдүүдэд хүчээр бариад байна. Манай дэд сайдаар ахлуулсан ажлын хэсэг буулгах арга хэмжээг ч авсан. Харин мэргэжлийн хяналт нь хөдөлж өгдөггүй. Улаан цагаан боломжгүй гээд байхад тэдний талд ордог. Төрийн зарим түшмэдүүдийн үл ойлголцол энэ асуудал дээр тод харагдаж байна л даа. УИХ-ын Өргөдлийн байнгын хороо нь хүртэл шахаад байдаг. Хууль хүчний байгууллага нь хамгаалаад байх юм. Сайдын цуцалсан шийдвэрийг мөнгөтэй хүмүүс ингээд хүчээр зөрчөөд явж байдаг. Хууль журам ч гэж үйлчилдэггүй асуудал Монгол Улсад нүүрлээд байна л даа. Бурхантай хөшөөний өмнөх талбайн хувьд бид газар өгөөгүй байхад барих гээд зүтгээд байдаг. Бид бариулахгүй гэсэн байр суурин дээр хэвээр байгаа.

– Архангайн Цэнхэр суманд алт олборлож байгаа компани Орхон гол улаанаар нь эргүүллээ гэх мэдээлэл цацагдаж байна. Энэ асуудалд яам хэрхэн анхаарал хандуулж байгаа вэ?

-Бид газар дээр нь очоод үйл ажиллагааг нь хаалаа гээд лацдаад явдаг. Даваа давангуут л ажлаа хийгээд эхэлдэг. Орон нутгийн төрийн байгууллагууд ажиллаад хүч хүрдэггүй. Удаа дараа шаардлага тавиад биелүүлдэггүй. Нөхөн сэргээлт хийхгүй, гол мөрөн бохирдуулж байгаа учраас хааж өгнө үү гээд бид уул уурхайн яаманд бичгээ өгч байгаа.

-Заамарын хөндий там боллоо л гэх юм. Нөхөн сэргээлт хийж болдоггүй юм уу?

-Заамар орчмын байгаль орчин дэндүү сүйдсэн. Борооны усанд хонхор нүхнүүд нь дүүрч мал хунар орж эндэж байна. Машинтай хүмүүс ч орж суудаг болсон. Энд хүмүүс газрыг нь нөхөн сэргээе гэдэг эрх их авдаг болж. Гэтэл нөхөн сэргээх нэрээр ухаж, төнхөөд ашиг авдаг байгууллагууд бий болчихоод байна л даа. Уул уурхайн яам тэрийг дор бүр нь зохицуулж, мэргэжлийн улсуудаа явуулж зогсоох шаардлагатай. Манайх бол нарийвчилсан үнэлгээ хийдэг л газар шүү дээ. Манайх бол тэнд нарийвчилсан үнэлгээ хийж өгөхгүй байхад л хүмүүс очоод ухаад байх юм.

-Ер нь манай улс газрын доорх баялаг ихтэй. Уул уурхайгаас хамааралтай эдийн засагтай орон.

-Манай яамны хувьд хааж боож, ажлыг удаашруулж, улсын төсөвт мөнгө орохыг хаагаад байгаа юм биш ээ. Яг зөв нөхөн сэргээлт хийж, технологийн дагуу олборлох газраа олборлож, стандартын дагуу ажилладаг улсуудыг зөвшөөрч байгаа. Харин байгаль орчин сүйтгэдэг танхай балмад хүмүүст төрийн төмөр нүүр үзүүлэх шаардлагатай.

-Ингэхэд таныг уяач хүний хувьд ард түмэн ихэд хүндэлдэг. Саяын наадмаар таны хурдан буянууд хэр зэрэг өнгөтэй давхив?

– Сүүлийн хоёр ажил давхцаад морио уяж чадсангүй. Харин Булганы 80 жилийн ойдоо ганц хоёр юм бодож байгаа. Аймгийн ойгоор саарал азарганыхаа хөшөөг босгоно. Моринд дуртай адуучин хүний хүүхэд л дээ, би. Ирэх жилээс морьдоо сайхан уяна гэж бодож байгаа.